Er is weer een storm aan commentaren over de aard van seksueel geweld op gang gekomen, dit maal door de onthullingen over het seksueel geweld dat is gepleegd bij talentenshow “The Voice of Holland”.

Dat er aandacht komt voor seksueel geweld is altijd goed. Maar in het geroep van mensen die geschokt zijn door wat er wordt onthuld, driegt een goed begrip van wat seksueel geweld is, vaak verloren te gaan.

“Mannen zijn het probleem, en dus ook de oplossing”

Een van de eerste reacties die vaak geroepen wordt, is “bescherm je dochter niet, maar voed je zoon op”. Of “Mannen zijn het probleem, en dus ook de oplossing”. Dat klinkt heel mooi, omdat het symmetrisch is. Wij mensen gebruiken vaak verhalen om de wereld om ons heen te begrijpen, en een verhaal waarvan de losse eindjes aan elkaar geknoopt worden, voelt voor ons als een nette afwerking.

Maar losse eindjes zijn nou juist los omdat ze niet aan elkaar geknoopt kunnen worden; ze moeten ergens aan geknoopt worden wat er niet is. De wereld is niet zo mooi symmetrisch als we graag zouden willen.

Om me heen zie ik nu ook mannen die daar naar luisteren, en proberen bij zichzelf na te gaan of zij wel eens seksueel grensoverschrijdend gedrag plegen. Om eerlijk te zijn heb ik nogal moeite met die pogingen. Ze zijn namelijk heel amateuristisch. En – in de meeste gevallen draait het erop uit dat deze mensen zich gaan indenken hoe het zou zijn om in een misverstand terecht te komen; niet hoe het zou zijn om met intentie seksueel geweld te plegen.

Begrijp met niet verkeerd: het komt voor dat er door een misverstand seksuele grenzen worden overschreden. Dat is verschrikkelijk, want dan heb je één misdrijf maar twee slachtoffers.

Kun je je inleven in een dader?

Maar dat is iets anders dan, zoals ik al zei, met intentie seksueel geweld te plegen. En eerlijk gezegd: de meeste mensen kunnen zich dat niet voorstellen. Wat overigens iets heel positiefs zegt over de mensheid. We denken misschien dat we ons in een verkrachter kunnen inleven, maar wat we doen is onszelf de schoenen en de kleren van de verkrachter aantrekken, maar onze eigen opvattingen, waarden en meningen meenemen. Dat werkt niet.

Je zou je ook goed kunnen afvragen of het ueberhaupt mogelijk is je in te leven in iemand die zich niet inleeft. Ga je dan juist niet verder weg van wat hij of zij is, in plaats van ernaar toe?

Het volgende stuk van dit artikel verdient een grote “trigger warning”. Als je het heftig vindt om over intenties van plegers van seksueel geweld te lezen, kun je nu beter stoppen. Voor zelfverdediging is het niet zo interessant: je kunt intenties prima als “black box” beschouwen en alleen maar werken met het resultaat wat eruit komt.

Kun je je echt inleven in een dader? Ik weet niet of die vraag beantwoordbaar is. Ik denk wel eens van niet. Ik denk ook vaak dat het niet nodig is: zoals gezegd hoef je voor zelfverdediging alleen maar te kijken naar gedrag. Proberen een intentie te achterhalen kan zelfs gevaarlijk zijn, als het betekent dat je bij die persoon in de buurt blijft in plaats van maakt dat je wegkomt.

Maar door al het commentaar dat ik nu in columns voorbij zie komen, van mensen die autoriteit hebben maar geen expertise in bestrijding en preventie van seksueel geweld, ben ik toch gaan denken dat het belangrijk kan zijn deze vraag te stellen.

Ten eerste, het perspectief van een van mijn docenten, Rory Miller, die jarenlang in gevangenissen heeft gewerkt. Hij vertelde het tijdens een seminar als volgt: “Heb je een hobby, iets wat echt jouw passie is? En heb je wel eens dat je familie of vrienden zeggen: nou, voor mij hoeft het niet zo? En heb je ook wel eens dat je jezelf ergens stiekem wel een beetje superieur voelt, omdat jij door die hobby dingen kunt die de mensen om je heen niet kunnen? Nou, dat is seksueel geweld voor een dader.”

Kunnen wij, als gewone mensen, ons dat voorstellen? Nope. Een aantal jaar geleden heb ik een tijd lang een “analytics” pakket op mijn website gehad waarmee ik kon zien welke zoektermen mensen in Google hadden ingetoetst waardoor ze uiteindelijk bij mijn site uitkwamen. En daar zaten regelmatig alle mogelijke variaties op: “Hoe verkracht ik een vrouw?” tussen. Een van die termen is me altijd bijgebleven:

Toen ik het zag, heb ik een screenshot van de lijst gemaakt en deze uitgeknipt om te bewaren. Als reminder. Ter vergelijking: uit de zelfverdediging weten we dat de meeste ongetrainde mensen die voor het eerst in een geweldssituatie terecht komen, als enige handeling een rechtse hoek met ongeveer 50% van hun kracht doen, en vervolgens stoppen om te kijken of het effect had (nadat ze zijn bevroren).

Als mensen het al niet over hun hart kunnen verkrijgen om met meer dan 50% van hun kracht te slaan als ze in direct gevaar zijn, denk je dan dat jij je in een intentie als hierboven kunt inleven?

Als “je inleven” mis gaat

Aangezien we dit uiteraard niet kunnen, benoemen mensen het maar als: “Hij kon zijn handen niet thuishouden”. Dat is natuurlijk onzin: je handen thuishouden is niet moeilijk. Of “Hij vierde zijn lust op haar bot”. Denk je dat het lust is, wat een dader drijft? Ik denk het niet. Volgens mij is het de zucht naar de macht om een ander te laten doen wat hij of zij het walgelijkst vindt.

Door je op deze manier te proberen in te leven, verplaats jij je niet in de schoenen van de dader, maar trek je de dader jouw eigen schoenen aan. Daarmee “ontschuldig” je de dader eigenlijk: je zegt hiermee eigenlijk dat hij er niets aan kon doen. En dan ligt victim blaming op de loer, want dan is de stap snel gemaakt naar: “Als zij er niet zo aantrekkelijk uit had gezien…” Je maakt daarmee de dader tot een soort slachtoffer en dat klopt niet. Daders vinden hele andere dingen aantrekkelijk dan normale mannen – en als je dat niet begrijpt ontstaan ook daar hele nare dingen uit.

Wat ik hiermee niet wil zeggen, is dat het verkeerd is om je te proberen in te leven. Wat ik ermee wil zeggen, is dat doordat je je eigen opvattingen, overtuigingen en waarden meeneemt, je daders vreselijk onderschat. Als ik “leken” hoor over hoe seksueel geweld zou plaatsvinden, denk ik meestal: een echte dader zou jou vierkant uitlachen.

Een van de simpelste voorbeelden is wel dat leken eigenlijk nooit op het idee komen dat een dader niet gepakt wil worden, en dat dit feit voor een heel groot deel bepaalt hoe hij of zij te werk gaat. Aangezien dit blog dus ook door daders wordt gelezen, ga ik hier verder niet meer uitleg geven. Als je een klein idee wilt hebben van het doorzettingsvermogen en de bereidheid om alle ethiek te laten varen van een echte verkrachter, kun je hier mijn analyse van een echte aanval lezen.

Een andere reden waarom ik het lastig vindt dat allerlei mensen zonder expertise hun mening in columns schrijven, is dat er bepaalde dingen aan zelfverdediging en seksueel geweld zijn, die nou eenmaal niet logisch of intuïtief zijn. Net zoals je in elk vak ook gewoon parate kennis nodig hebt, heb je dat bij dit vak ook.

Een voorbeeld, over context. Er wordt van alles geroepen over “mannen”. Mannen zijn het probleem, gewone mannen plegen seksueel geweld, et cetera. Het is gevaarlijk om dat te denken (kom ik zo op), maar het heeft ook een reden. Wat ons brein het allerergst vindt, is: geen controle hebben. Maar dat is precies wat seksueel geweld is. Jij wil het niet, maar hij of zij doet het toch. Hier kan ons brein niet mee omgaan. Dus wat het vervolgens doet, is jou een schuldgevoel geven. Want als jij schuldig bent, had je wel controle. Probleem opgelost! – Nou nee, probleem niet opgelost, want het is niet jouw schuld en die schuld en schaamte maakt je leven kapot.

Maar je brein wil heel graag dat sprookje in stand houden, en daarvoor is één ding essentieel: de echte dader mag nooit in beeld komen. Want als de echte dader in beeld komt, zul je moeten toegeven dat hij of zij het gedaan heeft, dat het zijn of haar schuld was en niet de jouwe, en dan stort het sprookje in elkaar.

Daarom wil je brein de schuld ofwel bij jezelf leggen, ofwel zo veel mogelijk verspreiden over allerlei vreemden die ver van jou afstaan: “de maatschappij”, “mannen”, “gewone mannen” et cetera. Ik heb veel slachtoffers gesproken die geen druppel boosheid konden opbrengen voor wat hen is aangedaan, maar in razernij ontstoken op het moment dat het over een of ander maatschappelijk kwaad ging. (Zie in dit licht ook de claim dat victim blaming erger zou zijn dan de verkrachting zelf.)

Als je het probleem niet begrijpt…

Waarom is dit gevaarlijk? Om twee redenen. Ten eerste: als je denkt dat alle mannen verkrachters zijn, ga je niet kieskeurig worden. Je accepteert dan meer dan je zou moeten, en dan laat je mensen in jouw buurt komen die niet goed voor je zijn.

Ten tweede: je onderschat daders simpelweg. Als je denkt dat knullige Jan-Jaap van de IT een verkrachter is, dan ben je totaal onvoorbereid op de finesse, gehaaidheid, charme en sociale vaardigheden van een echte verkrachter, laat staan zijn vermogen om overal ongeschonden uit te komen.

Een tijd lang heb ik gedacht: ja, ik snap wat je bedoelt, je bedoelt niet “gewone mannen” maar “mannen die gewoon overkomen”. Een kwestie van een andere beschrijving. Maar dat klopt eigenlijk ook niet. Plegers van seksueel geweld komen veel positiever over dan gewone mannen. Net zoals een vleesetende plant niet zelf op stap gaat maar afwacht tot de insecten in de val lopen, zo krijgen plegers van seksueel geweld het voor elkaar dat vrouwen voor hen in de rij staan.

Bij onthullingen zoals rond The Voice schrikken mensen altijd dat “hij toch zo aardig, vriendelijk en leuk” leek. In plaats van te snappen dat je die misdaad eenvoudigweg niet kunt plegen als je niet juist aardig, vriendelijk en leuk bent. Dit zegt eigenlijk al genoeg over hoe weinig gewone mensen snappen van hoe daders te werk gaan.

Als je het probleem niet begrijpt, kun je ook geen effectieve oplossingen verzinnen. Als je denkt dat je mannen moet “opvoeden” dan kun je je dus niet voorstellen dat iemand dit als hobby, met intentie zou doen. En dan gebruik je de verkeerde oplossing. Kijk maar eens naar die zoekterm boven. Wat denk je dat er gebeurt als je die persoon gaat uitleggen wat er verkeerd is aan seksueel geweld? Precies: dan gaat hij juist die dingen doen. Hij wordt alleen nog maar beter in zijn favoriete hobby.

Seksueel geweld is misdaad. We zeggen ook niet dat je leden van drugsbendes moet “opvoeden” om gaan martelcontainers te gebruiken – want we snappen allemaal wel dat zo’n bendelid heus wel weet wat hij doet en dat dat niet ethisch is. Niemand gelooft dat je je zoontje hoeft te vertellen dat hij later geen vingernagels van anderen mag uittrekken, en niemand gelooft dat als je een bendelid vertelt dat hij niet met een zaag op zijn slachtoffer los mag gaan, dat hij dan zegt “Oh jee dat wist ik niet, maar nu ik dat weet, zie ik er vanaf.”

Uit een onderzoek naar 11,000 (!) ongeteste stukken bewijsmateriaal van verkrachtingen concludeerde tenminste één onderzoeker dat we in feite elke verkrachting als een serieverkrachting moeten behandelen. Alles wijst erop dat seksueel geweld net zo is als andere misdaden: enorme hoeveelheden ellende worden door een heel kleine minderheid gepleegd.

“Daders” zijn dus niet representatief voor de groep “mannen”. “Daders in de gevangenis” zijn niet representatief voor de groep “daders”. Als je wil kijken naar wie het probleem zijn, moet je je heel goed afvragen naar welke populatie je kijkt.

Overigens – alleen uit oogpunt van voorbeeldfunctie zou je al kunnen zeggen dat het juist belangrijk is om te benadrukken dat verkrachters geen mannen zijn. Om in de gehele maatschappij duidelijk te maken: zo doen wij dat niet. En om te voorkomen dat je mannen gaat “shamen” – want daarmee zeg je alleen maar dat iemand slecht is en nooit meer goed kan worden. Ik denk dat het juist belangrijk is dat je een man-zijn laat bestaan dat van mannen zelf is, en niet door vrouwen bedacht, en waar mannen naar kunnen streven en trots op zijn. En om daarvan te benadrukken dat seksueel daar niet bij thuishoort.

Echte oplossingen

Om maar eerlijk te beginnen: seksueel geweld zal altijd blijven bestaan. Er zullen altijd mensen bestaan voor wie dit een favoriete hobby is. Er zullen altijd mensen bestaan die de veiligheid, gezondheid en zelfbeschikking van een ander ondergeschikt maken aan hun eigen pleziertjes. We gaan seksueel geweld niet “oplossen”.

Seksueel geweld in organisaties is maar één categorie. Hier is het vooral belangrijk om je organisatie actief onprettig te maken voor daders. Zeker een organisatie waar veel wisselende leerlingen of kandidaten zijn, is heel aantrekkelijk voor een dader. Hier moet je echt hard werken om te zorgen dat je geen misbruikfabriek wordt. Maar in elke soort organisatie zul je je, als onderdeel van je normale risico-analyse, moeten afvragen, hoe kan een dader de regels, processen en systemen misbruiken om slachtoffers te maken?

En je raadt het al, dat kun je alleen doen als je snapt hoe geraffineerd daders te werk gaan. Daar is expertise voor nodig, maar ook een bereidheid om het kwaad in de ogen te kijken. Ik kan me heel goed voorstellen dat je dat niet wil. Dat wat je hierboven allemaal gelezen hebt, je schokt en dat je er het liefst niet over wil nadenken. Dat is prima, maar dan moet je ook dit werk niet willen doen. Je kunt ook geen chirurg worden als je geen open botbreuken wil zien.

Het is eigenlijk als met elk vak. Goed bedoeld is nog niet altijd goed gedaan. Ik vind het heel goed dat er nu weer aandacht is voor de bestrijding van seksueel geweld. Maar vergeet niet dat we hier in ons vakgebied al decennia lang aan werken. De echt oplossingen zijn structurele oplossingen die een disbalans in macht aanpakken, transparantie verhogen, en misbruik van macht onaantrekkelijk maken.