Je ziet het op spandoeken, in Tweets en blogposts: “Leer vrouwen niet om zichzelf te verdedigen; leer mannen dat ze niet moeten verkrachten!” Is zelfverdediging victim blaming? Leggen we de verantwoordelijkheid voor een veilige wereld op de schouders van de slachtoffers? Kunnen we niet beter de daders opvoeden?
Is zelfverdediging victim blaming?
Om gelijk maar met de meest heftige aantijging te beginnen: nee, natuurlijk niet. Het woord “zelfverdediging” zelf zegt al dat je je verdedigt, en dan is er dus iemand die jou aanvalt. Iemand aanvallen is een actieve handeling dus daar ligt de verantwoordelijkheid. Het idee van zelfverdediging legt dus juist de schuld 100% waar hij thuishoort: bij de dader.
Er wordt zelfs wel eens gezegd dat achteraf het slachtoffer de schuld geven erger is dan de verkrachting zelf. Dat is natuurlijk al helemaal klinkklare onzin. Dat betekent dat iemand die een nare opmerking maakt, een ergere misdaad begaat dan iemand die een ander verkracht? Moeten we daar dan gelijk niet ook de wet op aanpassen? Mensen die victim blamerige opmerkingen maken langer in de cel stoppen dan mensen die een ander verkrachten?
Deze ideeën zijn gebaseerd op een aantal hersenkronkels. Ten eerste: victim blaming is onderdeel van ons brein. Simpel gezegd vindt ons brein het maar lastig omgaan met een onzekere en oneerlijke wereld. Als iemand een ongeluk krijgt, denken we liever “Die prutser kon ook niet rijden”, dan dat we ons willen realiseren dat het verkeer best gevaarlijk is. En dat floepen we er dan wel eens uit op momenten dat het niet handig is.
Een ander mechanisme is dat als iemand bij ons komt met een probleem, we vaak reflexmatig aankomen met één advies: “Oh maar dan moet je gewoon …”. Bijvoorbeeld, iemand vertelt ons dat ze al maanden op zoek is maar nog geen baan heeft kunnen vinden. Dan zeggen we “Oh maar dan moet je gewoon op internet kijken!” Dat is natuurlijk ontzettend dom, want daar heeft die persoon natuurlijk al lang aan gedacht. Maar zo zit ons brein in elkaar.
Ten derde is het heel belangrijk te snappen dat schuld en schaamte een afweermechanisme zijn van het brein. Datgene wat ons brein het allerergste vindt, is: “geen controle hebben”. En dat is nou juist precies wat er aan de hand is bij seksueel geweld: je wil het niet en hij doet het tóch. Ons brein haalt dan een trucje uit om ons te doen geloven dat we wel controle hadden, en dat is een gevoel geven van schuld en schaamte. Voor slachtoffers is dit gevoel overigens niet van echt te onderscheiden: zij geloven vaak écht dat het hun schuld was.
Maar om dat gevoel in stand te houden, moet je brein nog een aantal andere trucjes uithalen. De schuld mag natuurlijk nooit bij de echte dader komen te liggen, anders stort de illusie dat jij controle had als een kaartenhuis in elkaar. Daarom wordt die schuld dan wel eens een beetje weggehaald bij de dader en op alle andere mogelijke plekken neergelegd. “Het is de schuld van de maatschappij!” “Alle mannen zijn gewoon zo!” “Er is geen verschil tussen verkrachters en andere mannen!” En dan is het ook logisch dat je vindt dat mensen die victim blamerige opmerkingen maken, erger zijn dan mensen die verkrachting plegen. Alles om de schuld weg te houden bij de echte dader. Ook dít is onderdeel van de schade van seksueel geweld.
Zelfverdediging leren is niet eerlijk
Het is belangrijk om deze dynamiek te snappen. Het is natuurlijk ook belangrijk om die victim blaming-opmerking niet te maken en de geest van het slachtoffer geen brandstof te geven om die illusie in stand te houden. En het is belangrijk dat slachtoffers de juiste hulp krijgen. Want een schuldgevoel over een misdaad die jou is aangedaan, is natuurlijk extreem schadelijk.
Maar zelfverdediging gaat niet over het verleden; het gaat over de toekomst. Het onderwerp zelfverdediging vermijden of afkeuren is dan misschien prettig voor mensen die al slachtoffer zijn geweest, maar daardoor hou je wel hulp weg bij mensen die in de toekomst misschien geen slachtoffer hoeven worden. En aangezien een eerder slachtofferschap van seksueel geweld indicatie nummer 1 is om opnieuw slachtoffer te worden, vind ik het ethisch gezien nogal lastig om zelfverdediging te verfoeien.
Ik denk juist dat zelfverdediging leren niet alleen een essentieel onderdeel is om te voorkomen dat je opnieuw slachtoffer wordt, maar dat het juist ook een belangrijk onderdeel is van het kwijtraken van die onterechte schuld en schaamte. Bij een goede cursus zelfverdediging leer je juist dat een aanval 100% de schuld is van de aanvaller en wordt je er juist mee geconfronteerd hoe waar dat is.
Maar, met deze opmerkingen in het achterhoofd: ja, zelfverdediging is oneerlijk.
1. Het is zijn schuld, maar:
2. Jij bent de enige die er iets aan gaat doen.
Een duidelijkere les dat de wereld oneerlijk is, kun je je haast niet indenken. Maar daar gaat niets aan veranderen. Het blíjft zijn schuld. En de enige mogelijkheid tot verbetering blíjft dat jij iets gaat doen. Beter wordt het niet.
Gelijk hebben is niet hetzelfde als een leuk leven hebben
Soms kun je gelijk hebben, en maakt dat voor je levensgeluk niets uit.
Wim Demeere geeft in zijn blogpost over common sense het perfecte voorbeeld: oversteken bij een zebrapad. Ook ik hoor mensen wel vaker zeggen: “Dit is een zebrapad, ík heb voorrang, dus ik hoef niet uit te kijken. Als iemand me aanrijdt, is het zíjn schuld.”
Ja, het is zijn schuld, maar jij ligt in het ziekenhuis, of hebt blijvende schade en beperkingen of erger. Hoe belangrijk is het dan om gelijk te hebben?
Wat geeft jóu meer vrijheid?
Uiteindelijk gaat de argumentatie tegen zelfverdediging over gelijkheid. Daders moeten hun gedrag veranderen, niet slachtoffers. Maar dat is een maatschappelijke vraag. Die heeft alleen betekenis als je daders met slachtoffers vergelijkt.
Voor mij gaat zelfverdediging niet over jou ten opzichte van een dader: het gaat over jou, punt. Jouw leven. Jouw geluk. Jouw vrijheid. De dader doet er niet zoveel toe.
Dus stel je voor, je gelooft dat het eerlijker is dat daders worden opgevoed dan dat jij zelfverdediging leert. Ben je dan vrijer? Of juist afhankelijker? Als jij ervoor kiest dat daders worden opgevoed in plaats van dat jij leert jezelf te verdedigen, maak je jezelf dan niet afhankelijk van of die dader goed is opgevoed, en of dat hem een bal kan schelen?
En hoe weet je dat? Hoe weet je of de man die nu tegenover je staat, die cursus “niet verkrachten” heeft gevolgd? Hoe weet je of het hem echt heeft overtuigd, of hij er echt in gelooft?
Hoe maak jij die keuze?
Er is natuurlijk één factor die je keuze sterk zal beïnvloeden, en dat is: wérkt daders opvoeden ook echt?
Gedeeltelijk denk ik: ja. (later meer hierover)
Maar gedeeltelijk ook: nee. Uit statistieken uit de VS weten we dat op universiteiten de gemiddelde dader tijdens zijn studie bijna 6 verkrachtingen pleegt. Dat betekent dat hij er 6 kán plegen en dat betekent dat hij dus een manier heeft gevonden om ermee weg te komen.
Is dat een gebrek aan opvoeding? Of is dit gewoon een geharde crimineel, die er (niet toevallig) uitziet als een gewone student?
Uit wat we weten van verkrachters komt een beeld naar voren van mensen die het hele proces “lekker” vinden. Niet alleen de daad zelf, maar ook de dominantie en de dwang – juist het feit dat die persoon iets kan doen tegen jouw wil.
Eerlijk gezegd denk ik niet dat dat een kwestie is van opvoeden.
Eerlijk gezegd geloof ik sowieso niet dat mensen dit doen omdat ze niet beter weten.
Dus zelfs als – stel – 75% van de verkrachters zou kunnen worden opgevoed om die misdaad niet te plegen (wat me een extreem hoog percentage lijkt), wil je dan nog steeds afhankelijk zijn van of de rest dat ook niet doet?
Met andere woorden, blijf je de straat oversteken zonder eerst te kijken, of vergroot het je vrijheid het meest als je zelf bepaalt wanneer je dat zebrapad op stapt?
Persoon en maatschappij
Wat in deze discussie door elkaar loopt, is dat er soms vanuit maatschappelijk perspectief wordt gekeken, en soms vanuit persoonlijk perspectief. En dat betekent dat we eigenlijk niet hoeven te kiezen. We kunnen allebei doen.
Als maatschappij is het een heel goed idee om dit aan te pakken. Ik zou het zeer toejuichen als ouders met hun tienerzoons zouden praten over seks, dating, dwang en vrijheid, wat ze in het Engels “consent” – “instemming” noemen. Of als hier op school meer nadruk op zou liggen.
Dus als we geluk hebben, brengt opvoeding over instemming wat meelopers op andere gedachten, of brengt het wat extra sociale controle waardoor sommige daders op sommige momenten denken: “Hm, nu maar even niet”.
Denk ik dat het alle verkrachtingen gaat voorkomen? Nee. Zeker niet. Wat voor onze maatschappij belangrijk is, gaat jou niet per se helpen.
Maar zelfverdediging is niet alleen maar vechten tegen een dader. Het is veel meer, beginnend met preventie.
Het laat je nadenken over wat je wel en niet wilt, wat belangrijk is in je leven en wat niet, waar je bereid bent voor te vechten en waarvoor niet, waar je plezier aan beleeft en waaraan niet.
En daarom is zelfverdediging een weg naar een vrijer, plezieriger en gelukkiger leven. Het gaat niet om de daders. Het gaat om jou.