Te vaak hoor je over situaties van geweld waarin iedereen wel wist wat er aan de hand was, maar niemand ingreep.

Voor een deel is dat te wijten aan het “omstandereffect”, waarbij omstanders niet ingrijpen omdat andere omstanders ook niet ingrijpen.

Maar specifiek in situaties van zelfverdediging denk ik dat er meer aan de hand is.

Omstanders die niet ingrijpen

Het originele omstandereffect gaat vooral over ingrijpen in situaties die niet per se met geweld te maken hebben. Een van de bekende onderzoeken gaat over een klaslokaal waar brand lijkt uit te breken. De proefpersoon merkt op dat er rook het lokaal binnenkomt, maar de andere “leerlingen” (in werkelijkheid medewerkers van het onderzoek) blijven rustig zitten. In een schrikbarend percentage van de gevallen, blijft de proefpersoon dan ook zitten.

Hier is uitgebreid over geschreven om te achterhalen waarom mensen zo doen – of, beter gezegd: zo niks doen. Of het compleet aangeboren gedrag is, of de angst om dom over te komen omdat een ander al heeft ingegrepen en jij dat toevallig niet hebt gezien. Bij zelfverdediging probeer ik zo veel mogelijk weg te blijven bij motieven: je kunt niet in andermans hoofd kijken en de poging om dat wel te doen, werkt alleen maar averechts.

Feit is dat wanneer er ook maar één andere omstander niks doet, de kans dat jij wél iets gaat doen, al met 50% af neemt. Daarom raden we ook af om hulp te roepen of te verwachten dat een ander komt helpen. Het maakt je mentaal alleen maar kwetsbaarder, want het geeft het signaal aan jezelf dat je iemand nodig zou hebben, en dat jij het dus niet zelf zou kunnen. En we weten, uit veel gevallen, dat omstanders toch niet ingrijpen.

Menselijkheid en harmonie

Bij situaties van zelfverdediging is er echter nog iets anders aan de hand. Een andere richting kiezen dan de groep – weggaan uit een brandend klaslokaal terwijl iedereen blijft zitten – is nog één ding. In conflict gaan met de groep is iets heel anders.

En dit is waar ik denk dat het misverstand van ingrijpen ontstaat. Mensen lijken te verwachten dat omstanders grensoverschrijdend gedrag wel zullen afkeuren, en dat iedereen dus automatisch partij kiest voor het slachtoffer daarvan. In films begrijpen we toch ook dat de Rebellen of de Hobbits of de mensen van District 12 de goeden zijn en het Empire, Sauron en Panem de onderdrukkers?

In het echt blijkt dit toch anders te werken. Mensen hebben veel gebruiken om allerlei grensoverschrijdingen te gedogen. Denk maar eens terug aan gevallen waarin iemand in gezelschap over andermans grens ging, en wat er toen gebeurde. In de meeste gevallen: niks.

Vaak gebruik ik voor een snel begrip van dit soort dynamiek het model van de 3 afdelingen van de geest: de Hagedis, de Aap en de Mens. De Aap heeft als taak om de groep bij elkaar te houden, want apen zijn afhankelijk van een groep om niet eenzaam van de honger te sterven.

Van deze 3 afdelingen is de Aap misschien wel het sterkst. We blijken tot heel veel in staat om de harmonie in de groep te bewaren. We hebben allerlei gezegdes en verhalen in onze cultuur om grensoverschrijdend gedrag goed te praten. Van “grote mond maar een klein hartje” tot “de verloren zoon”. Ook hebben we allerlei manieren om een grensoverschrijding te laten “verdwijnen”. Kijk maar wat mensen doen in gezelschap als iemand een grens overschrijdt. Stiltes, verandering van onderwerp, grapjes.

Natuurlijk leven we in een rechtsstaat, met regels en weten, maar die worden niet automatisch gehandhaafd, en ze kunnen soms erg ver weg lijken. Wat bepaalt in wat voor soort maatschappij je bent, zijn de mensen die op dat moment om je heen zijn. En als die de grensoverschrijding laten gebeuren, is dat wat de “maatschappij” op dat moment normaal vindt.

De macht van harmonie over conflict

De greep die harmonie op ons heeft, is dus heel sterk. Er kunnen allerlei grensoverschrijdingen gepleegd worden, maar zolang iedereen zwijgt of mee lacht, krijgen we geen naar gevoel in onze buik. Sterker nog: dat nare gevoel ontstaat wél zodra iemand zich verzet tegen de grensoverschrijding. Want dan is er volgens onze Aap pas een conflict.

Dat is een van de belangrijkste redenen dat mensen zich keren tegen degene die een misstand aankaart. De misstand zelf kan in harmonie gepleegd worden zolang iedereen meedoet; verzet veroorzaakt per definitie een conflict en verbreekt de harmonie.

De meme bovenaan deze post gaat over het verzet van o.a. Palestijnen, Kanaks en Hawai’ianen tegen bezetters. Martin Luther King schreef* dat “de witte centrist meer houdt van ‘orde’ dan van rechtvaardigheid; en meer waarde hecht aan een negatieve vrede die de afwezigheid van spanning is dan een positieve vrede die een aanwezigheid van rechtvaardigheid is”.

Ik denk zeker dat dit deels te maken heeft met het weigeren van witte mensen om de misdaden van hun verleden te erkennen, accepteren en recht te zetten. Erkennen dat Palestijnen zijn gekoloniseerd, etnisch gezuiverd en verdreven, dwingt ons om verantwoordelijkheid te nemen voor wat ons land zelf in de Tweede Wereldoorlog de joden heeft aangedaan, en hoe wij zelf hebben toegestaan hoe Israël zowat elke regel van internationaal strafrecht heeft gebroken.

Maar ik denk ook dat het gedeeltelijk in ons allemaal zit om degene die de grensoverschrijding pleegt te zien als “een van ons” en degene die zich daartegen verzet als “degene die de groep stuk maakt”. Dat bedoel ik niet als goedpraten van de misdaden tegen Palestijnen, Kanaks, Hawai’ianen etc: als staat en als mens hoor je boven instincten uit te kunnen stijgen en het juiste te doen, ook als dat moeilijk voelt. Wat ik wil zeggen is dat de standaard reactie, zonder moed en overdenking, is om degene die zich verzet te veroordelen, en dat we ons daardoor niet moeten laten verrassen.

De afgelopen maanden hebben Palestijnen ons erop gewezen dat sympathie met hun lijden zonder sympathie met hun verzet, geen echte solidariteit is. Het is in wezen een lege steunbetuiging, zonder de wil dat er iets aan hun lot gedáán wordt. Hetzelfde principe zien we in Nederland bij de slachtoffers van het toeslagenschandaal. Men vindt wat hen is aangedaan vreselijk, totdat ze zich verzetten en genoegdoening zoeken: dan worden zij in een kwaad daglicht gesteld, alsof zíj de schuldigen zijn.

Ook voor huiselijk geweld heeft dit principe grote gevolgen. Ook een gezin of familie wordt door onze interne Aap als groep gezien, en ook hier is de hoogste prioriteit dat die groep niet uit elkaar valt. Vrouwen die zichzelf tegen hun gewelddadige partner verdedigen, worden gemiddeld tot 15 jaar gevangenisstraf veroordeeld, terwijl mannen voor het vermoorden van hun partner gemiddeld 6 jaar krijgen. Misschien heeft ook dat niet alleen te maken met vrouwenhaat, maar ook met het gevoel dat een vrouw die zich verdedigt, de oorzaak van het conflict is.

Consequenties voor zelfverdediging

Ik beargumenteer dus níet dat bovenstaande voorbeelden niks te maken hebben met vrouwenhaat of racisme. Ik denk dat dat zeker wel het geval is. Mijn punt is dat dit, om welke reden dan ook, in de werkelijkheid zo werkt en dus voorspelbaar is. Vanuit het perspectief van zelfverdediging ga ik daar dus van uit. Omstanders gaan jouw verzet niet steunen; sterker nog: waarschijnlijk gaan ze je actief tegenwerken.

Want samengevat is er voor onze interne Aap dus geen conflict als een lid van de groep allerlei grensoverschrijdingen pleegt. Voor de Aap is alles dan nog ok. Pas op het moment dat een ander lid zichzelf tegen die grensoverschrijdingen verdedigt – dán pas is er een conflict, en dat heeft degene die zichzelf verdedigt, veroorzaakt.

Dat betekent dat je in veel situaties van conflict niet alleen geen bijval krijgt – de groep zal zich waarschijnlijk tegen jou keren. De omstanders zijn niet je vrienden. Omstanders horen bij de tegenstander, tot ze bewezen hebben dat dat niet zo is. En ja, helaas kunnen ook jouw vrienden of kennissen die omstanders zijn. Dat kan hard binnenkomen – als degenen van wie je dacht dat het je vrienden waren, jou niet steunen terwijl jezelf verdedigt.

Uiteraard zeg ik dit niet omdat je dan maar geen verzet zou moeten plegen. Integendeel. Zoals ik al vaker heb beschreven, wordt geweld juist érger als je je niet verzet. Geweldplegers escaleren hun gedrag als ze merken dat er geen tegenstand komt. Het moment dat een pleger ervan overtuigt is dat jij je niet zult verdedigen, gaan alle remmen los. Dus laat je vooral niet leiden door de omstanders!

Als omstanders tussen jou en je aanvaller in gaan staan, om hém te verdedigen, als ze je proberen over te halen die grensoverschrijder nog een kans te geven, bij een foute man te blijven, “rustig te doen”, “niet zo emotioneel te reageren” enzovoorts: ze doen dat niet voor jou maar voor zichzelf. Zíj voelen zich ongemakkelijk bij een conflict, en willen dat de harmonie zo snel mogelijk weer hersteld wordt. En ze vinden het geen probleem als dat ten koste gaat van jou.

Het is dus heel belangrijk om, voor je nog ooit voor jezelf bent opgekomen, al te snappen dat omstanders je daar niet in zullen steunen. Dat zorgt ervoor dat je niet wordt verrast door het gebrek aan steun of zelfs de actieve tegenwerking door omstanders.

En als je plannen maakt om je leven te verbeteren of jezelf weerbaarder te maken: ga ervan uit dat de omstanders voor jouw tegenstander kiezen. Je gaat immers voor jezelf opkomen, dus jíj bent de held van het verhaal. Niemand hoeft jou te komen redden.

——————————————————————————————–
King, Martin Luther Jr. Birmingham, 1963. Letter from Birmingham Jail.