In het recht ben je onschuldig tot je schuld is bewezen in een rechtbank. Zouden we zo eigenlijk allemaal moeten denken? Is het van belang om alle factoren die hebben geleid tot een bepaalde situatie in acht te nemen, en daarna pas tot een empathische conclusie te komen?
De conflicten tussen verschillende groepen in de samenleving loopt hoog op, maar er zijn ook een aantal stemmen die oproepen de kalmte te bewaren, de rechtszaken of onderzoeken af te wachten, en vooral te blijven praten met alle partijen. Op het eerste gezicht lijkt daar niks mis mee – maar er zijn toch redenen waarom dat niet altijd een eerlijke weg is.
Is het recht recht genoeg?
Zojuist heeft het Hooggerechtshof in de VS verklaard dat abortus strafbaar mag worden gesteld. Een aantal staten is daar direct op ingegaan door alles wat met abortus te maken heeft strafbaar te stellen. Zelfs buitenbaarmoederlijke zwangerschappen, die in 100% van de gevallen dodelijk zijn voor de vrouw en voor het embryo, mogen niet meer worden afgebroken. Een meisje van 10 wordt gedwongen te proberen een kind te baren – wat ze waarschijnlijk niet gaat overleven. Iedere vrouw is hiermee elke maand potentieel moordverdachte, en ook zorgverleners, familie en vrienden of wie dan ook maar probeert iets te doen richting hulp bij abortus, wordt hiermee strafbaar. Ook in het Verenigd Koninkrijk en in Nederland gaan stemmen op om abortus strafbaar te maken of te houden.
Deze ontwikkeling gaat natuurlijk niet over de levens van ongeboren kinderen. Als het om ongeboren kinderen zou gaan, dan zou het Hooggerechtshof eerst fatsoenlijk zwangerschap voor vader en moeder regelen, gratis zorg, een compleet vaccinatieprogramma, veel strengere wapenwetten, gratis goed eten op school, en niet te vergeten: hoge straffen voor mannen die ongewenste kinderen verwekken. Deze wetgeving gaat puur over het controleren van vrouwen. Vrouwen en meisjes dwingen om kinderen te krijgen, maakt hen afhankelijk van de mannen in hun leven. Een kind is een belangrijk wapen in het arsenaal van de mishandelaar.
Tegelijkertijd zien we dat de rechtszaak van Johnny Depp tegen zijn ex, Amber Heard, om haar te dwingen terug te nemen dat hij een “wife beater” is, ertoe leidt dat meerdere mannen hun (ex-)vrouw het recht willen ontnemen om te zeggen dat ze mishandeld zijn. (overigens is in het Verenigd Koninkrijk, het Mekka voor smaadzaken, al vastgesteld dat “wife beater” wél een terechte benaming voor Depp is. Het feit dat hij Heard heeft mishandeld, staat eigenlijk niet ter discussie.) Rechtszaken worden hiermee een verlengstuk van de mishandeling: zelfs na scheiding kunnen daders nog doorgaan hun slachtoffer te manipuleren.
En als we kijken naar seksueel geweld, zijn de cijfers niet beter. Er zijn allerlei redenen voor, maar als van elke 100 verkrachtingen 2 keer een dader wordt veroordeeld, mogen we blij zijn. Overigens is het pas sinds 1991 dat verkrachting binnen het huwelijk strafbaar is. Daarvoor hoorde het bij de plichten van de vrouw om seks te hebben wanneer haar man dat uitkwam.
Als we naar de grote ontwikkelingen in de westerse maatschappij kijken, moeten we helaas concluderen dat het recht vrouwen niet echt veel te bieden heeft. En wat het recht vooral niet doet, is vrouwen bescherming bieden. Hooguit, achteraf, gelijk.
Een individu is geen rechtbank
Maar een individu is geen rechtbank. Een rechtbank beschikt namelijk over allerlei middelen om zichzelf te beschermen. De daad van een verdachte kán alleen maar in rust en objectiviteit worden beoordeeld omdat er allerlei manieren zijn waarop een rechtbank macht heeft over de verdachte. Zo zijn er cellen, bewakers, politie agenten, camera-surveillance, documentatie die het mogelijk maakt verdachten te traceren, hekken, deuren, enzovoort enzovoort.
Als individu heb je al die resources niet. En dat maakt een enorm verschil. Als je als individu op dezelfde manier om zou gaan met mensen die een bedreiging voor je vormen, neem je een groot risico. En dat risico is niet aan te raden. Je bent niet verplicht om naïef te zijn.
Je bent niet verplicht om iedereen een tweede kans te geven. Je hoeft jezelf niet nogmaals tot slachtoffer te laten maken alleen maar omdat we als maatschappij zeggen dat iedereen een tweede kans verdient.
Zelfverdediging als het recht je niet steunt
Omdat vrouwen ook wel door hebben dat het recht hen niet beschermt, worden er allerlei manieren bedacht om dan tenminste elkaar een beetje in bescherming te nemen. Een daarvan is de lijst met namen van mannen om te vermijden in Hollywood. Deze lijst werd gedeeld met nieuwe actrices om te zorgen dat zij niet ook ten prooi zouden vallen aan de grijpgrage machtige mannen in de filmwereld.
Uit het perspectief van een rechtbank zou dit onrecht zijn. Die machtige mannen zijn immers nog niet door een rechtbank veroordeeld. Maar we weten dat er maar heel weinig verkrachters worden veroordeeld, en een veroordeling is ook geen bescherming. Een veroordeling gebeurt altijd achteraf. Het delen van zo’n lijst is een manier van preventie – om ervoor te zorgen dat de misdaad niet gebeurt.
Er zit uiteraard een groot nadeel aan deze vorm van preventie. Dat is het idee van de “missende trede” (the missing stair). De bedenker gebruikt het idee van een missende traptrede waar niets aan wordt gedaan, maar waar iedereen elkaar steeds voor waarschuwt, als metafoor voor verkrachters. In plaats van het levensgevaarlijke gat in de trap te herstellen, gaan mensen er maar vanuit dat iedereen wel om het gat heen loopt.
Eerder heb ik al beschreven dat we allemaal vrienden zijn met een verkrachter. Dat weten we lang niet altijd, maar zoals de bedenker van de missende trede beschrijft: heel vaak weten we het ook wel. Althans – de “we” die vaak met deze persoon omgaan. En dat is pijnlijk. Bij bijna elke schokkende misdaad wordt achteraf bekend dat er een heleboel mensen waren die dit al aan zagen komen. Vaak is er zelfs al officieel gewaarschuwd of een poging gedaan de politie te betrekken. Als het recht wél voor vrouwen zou werken, dan zouden al deze misdaden voorkomen kunnen worden.
“Missende trede”-maatregelen beschermen dus alleen degenen in de “inner circle” die gewaarschuwd zijn. In sociale settings waar steeds nieuwe potentiële slachtoffers arriveren, zoals bijvoorbeeld scholen, universiteiten, sportclubs, enzovoorts, zie je dan ook dat steeds de nieuwelingen er door de daders uit worden gepikt, omdat zij nog niet op de hoogte zijn gebracht.
Zelfverdediging en preventie
Het recht heeft vrouwen weinig te bieden, en “missing stair”-maatregelen helpen maar ten dele. Misschien ligt dit ook wel in de aard van het probleem van seksueel geweld. In verreweg de meeste gevallen is de dader een bekende, en aangezien seksueel geweld meestal een sociale aangelegenheid is, zijn de daders vaak zeer sociaal vaardig, vriendelijk en charmant. Zonder hun charisma zouden ze deze misdaden amper kunnen plegen. Dus ook wij, de omstanders, worden door hen ingepalmd, en dat hebben we uiteraard in de meeste gevallen niet door.
Dat betekent wel dat wij een hoge drempel hebben om in te grijpen, of zelfs maar te geloven dat die leuke, aardige, grappige man dit soort dingen doet. Daardoor is het logisch dat de uitkomst meestal een “missing stair” is, en niet dat de dader uit de groep wordt gezet.
Daarmee wil ik niet zeggen dat een lijst met mannen om te vermijden geen goed middel zou zijn. Zelfverdediging is per definitie “asymmetrische oorlogvoering”: je staat altijd tegenover een macht die groter en sterker is dan jij. Dan zul je andere oplossingen moeten zoeken dan proberen er een “eerlijk” gevecht van te maken. Het was namelijk al niet eerlijk: jij was al in het nadeel. Door middel van een lijst van mannen om te vermijden kun je in elk geval elkaar steunen en proberen een groot deel van de gevaarlijke situaties te vermijden.
Een stap beter zou zijn om deze “missing stairs” niet toe te laten in je sociale groep. Regel 1 van omgaan met problematische personen blijft: niet omgaan met problematische personen. Door ze wel op te nemen, geef je onbedoeld het signaal af dat het wel goed zit. Elke keer als je aardig doet tegen een missing stair, als je lacht om zijn grapjes, is het voor nieuwelingen en omstanders onmogelijk te zien dat deze persoon niet deugt. Door wél zichtbaar te maken dat je hier met een gevaarlijke persoon te maken hebt, help je mee om daders de toegang tot slachtoffers te ontzeggen.
Uiteraard is het probleem dat gevaarlijke mensen niet alleen leuk, grappig en charismatisch zijn, maar dat ze – mede door die vaardigheden – ook vaak op posities van macht zitten. Daarom moet het ons ook niet verbazen als mensen manieren gaan verzinnen om te overleven zonder recht tegenover die macht te hoeven staan – zoals “missing stair”-methodes of de lijsten van mannen om te vermijden.
“Niet oordelen” is een nobel streven, maar nobele strevens komen pas aan de beurt als je zelf in veiligheid bent. Het valt dan ook op dat de roep om niet te oordelen, mild te zijn, en onderzoek af te wachten, altijd komt van mensen die zelf niet direct in gevaar zijn. Het is uiteraard essentieel dat de maatschappij op de best mogelijke manier omgaat met mensen die de wet overtreden. Maar wat meer empathie met mensen die gevaar lopen, zou ons allemaal sieren.
Preventie zal nooit 100% mogelijk zijn. Anders bestond verkrachting niet. Seksueel geweld zal altijd blijven bestaan. Belangrijk is om wel een groot gedeelte van preventie binnen je eigen controle te houden. Dat komt vooral neer op jezelf toestemming geven om “nee” te mogen zeggen. En vooral ook: om daar consequenties aan te verbinden. Weg te gaan als de situatie niet prettig voelt, daar een plan voor maken en daar de middelen voor hebben. De mensen om je heen op te voeden om daarin een goede support voor je te zijn.
Maar het blijft roeien met de riemen die je hebt. In een cultuur waarin het recht geen bescherming biedt, waarin machtige mannen steeds weer tweede kansen krijgen, en vrouwen nog steeds op veel minder veiligheid kunnen rekenen dan mannen, zijn “missende trede”-maatregelen nog steeds een belangrijke resource.