Kijk op nieuwssites en de ellende vliegt je om de oren. Vaak vragen we ons pas af “waarom kijk ik dit eigenlijk?” als het ons eigenlijk al teveel is geworden. We vinden vaak dat we niet weg mogen kijken omdat we toch iets aan de ellende in de wereld zouden moeten doen.

Maar dat heeft dan ook alleen zin als er ook echt iets is wat je kunt doen. In veel gevallen is er natuurlijk niet echt veel wat je kunt doen, behalve: ervan leren. De grootste macht die we hebben is ons stemrecht, en van politiek nieuws kun je leren op wie je zou willen stemmen. Ander nieuws leert je misschien iets over de dingen waar je voor op moet passen, zodat je een zo vrij, veilig en gelukkig leven kunt leiden.

“Stupid people”

In 1974 schreef de Italiaanse econoom Carlo Cipolla een satirisch artikel over “stupid people”. Dat is een beetje traditie onder filosofisch aangelegde schrijvers: een komisch artikel schrijven waarin flink wordt overdreven maar ergens toch een paar rake vragen worden gesteld. Cipolla begint zijn stuk met de opmerking dat iedereen, altijd, het percentage “stupid people” onderschat. Hij voegt er droog aan toe dat niemand een schatting van dat percentage kan geven, want elke schatting zal een onderschatting blijken te zijn. Daarmee is de komische toon al gezet.

Wat zijn dan “stupid people”? Nou, als een echte econoom schrijft Cipolla over “ergens beter van worden”. Hij tekent een matrix op twee assen:

Intelligente mensen doen dingen waar zowel zijzelf als de ander beter van worden. Bandieten zijn de ons welbekende predators, oplichters et cetera: zij doen dingen waar zijzelf beter van worden maar de ander slechter af is. Hulpeloze mensen doen dingen waar anderen beter van worden maar waardoor zijzelf slechter af zijn. En stupid people tenslotte doen dingen waar zowel de ander als zijzelf slechter mee af zijn.

Nou is “stupid people” natuurlijk een label en daar houd ik niet van, want daarmee reduceer je mensen tot een of andere negatieve kreet. Het zou betekenen dat als je eenmaal stupid bent, je daar niks aan kunt doen. Cipolla trek het natuurlijk naar het absurde: hij zegt dat stupid is aangeboren, en dat elke groep, hoe groot of hoe klein ook, hetzelfde percentage stupid people heeft. Hij schrijft dat stupid niks te maken heeft met afkomst, geslacht, opleidingsniveau of welke andere eigenschap dan ook.

Maar hoe komisch ook, ik hou niet van het afkeuren van mensen om aangeboren eigenschappen, dus ik gebruik het woord “stupid” hier als beschrijving van acties: “stupid” acties zijn handelingen waar zowel jijzelf als anderen slechter van worden.

Ik probeerde me voor te stellen wat goede voorbeelden van “stupid” acties vandaag de dag zouden zijn. Ten eerste natuurlijk de anti-vax beweging: door hun activisme trekken ze anderen de dood in, ze berokkenen schade aan de rest van de maatschappij, en door COVID-19 sterven ze zelf ook bij bosjes. In het verkeer zie je ook heel veel stupid: mensen die zitten te appen op hun telefoon en daardoor het risico nemen een ander dood of gehandicapt te maken, maar ook zelf datzelfde lot te ondergaan of een boete te krijgen. Onveilige seks is natuurlijk ook nogal stupid, zeker nu SOA’s een sterke opmars maken en sommige amper te genezen zijn.

Als ik de definitie van Cipolla gebruik, moet ik toegeven dat er heel veel stupid in de wereld is.

De “stupid” afleren

Ik kan het niet bewijzen (zeker niet met zulk prachtig bewijs als waar Cipolla mee aankomt), maar ik begin steeds meer te geloven dat veel van de “stupid” die Cipolla beschrijft, niet aangeboren is, maar aangeleerd.

Eind twaalfde eeuw schreef Chrétien de Troyes een lang, nooit afgemaakt heldengedicht over een jongen die ridder wil worden. Later werd dit gedicht ingebed in een hele mythische traditie over de “Heilige Graal”. Als je het origineel leest, krijg je niet echt het idee dat dat de bedoeling was. Belangrijkste punt is dat de jongen, Percevaus, streng is opgeleid om andere mensen niet lastig te vallen met vragen stellen. Op het hoogtepunt van het verhaal gebeuren er allemaal vreemde dingen, maar Percevaus heeft geleerd zijn mond te houden, en verspeelt daarmee de kans om iets te doen waar iedereen beter van zou worden.

In de lessen die ik geef, is het me heel vaak opgevallen dat allerlei onhandigheid en ineffectiviteit is aangeleerd. Elke klein kind kan een vuist maken, maar ik krijg veel vrouwen van in de twintig of dertig die dit afgeleerd hebben en het dus weer van vooraf moeten leren. Geen kind is bang om een vraag te stellen omdat het misschien dom zou klinken. Maar veel jongeren en volwassenen durven geen vragen te stellen, omdat hen, net als Percevaus, is verteld dat vragen stellen “lastig” is.

Dat is natuurlijk uiterst relevant voor zelfverdediging, want waar je geen vragen mag stellen, groeit stiekem, en waar stiekem groeit, vieren de bandieten hoogtij.

Er zijn natuurlijk ook wat aspecten aan “stupid” die aangeboren zijn, maar die hebben we allemaal. Dat zijn de standaard “programmeerfouten” in onze hersenen. Maar als we zouden geloven dat alles al vooraf bepaald is, heeft geen enkele handeling zin. Ik heb in mijn lessen gezien hoe veel en snel mensen voortgang kunnen maken. Ik denk dat “stupid” vaak een sociale oorzaak heeft, en dat je dat dus kunt afleren.

Hulpeloosheid

Ik weet niet hoe het in Cipolla’s tijd was, maar vandaag de dag lijkt er wel een soort morele waarde te kleven aan hulpeloosheid. Het is een soort martelaarschap: “Ik lijd zelf, maar anderen worden er in elk geval beter van”. Alsof dat iets prijzenswaardigs is. Ik vraag me alleen af of het echt bestaat, en of het niet eigenlijk hetzelfde is als “stupid”. Goed bedoeld is lang niet altijd goed gedaan.

Afgelopen week was er een bericht over een jonge vrouw die veertig minuten lang was aangerand in een trein. Onmiddellijk ontstond er op Twitter een gesprek met het “goed advies” om het nummer van de NS in je telefoon te zetten. Goed bedoeld, dat snap ik, natuurlijk. Maar het probleem in dit soort situaties is meestal dat wij mensen bevriezen in noodgevallen. Dan kun je ook niet je telefoon trekken en een nummer bellen.

Het tweede probleem is dat de meeste vrouwen is aangeleerd om aardig, vriendelijk en onderdanig te zijn, compromissen te sluiten en dat het ergste dat kan gebeuren is dat een man boos wordt. Als dat is hoe je met elke situatie omgaat, kun je niet van jezelf verwachten dat je een telefoongesprek begint waarin je vertelt dat degene die nu naast je zit en dus alles kan horen wat je zegt, dingen doet die jij niet wil.

Maar als je geleerd hebt om met de freeze om te gaan, en als je afgeleerd hebt om altijd maar lief en onderdanig te zijn, is de telefoon pakken en het nummer van de NS bellen dan het beste wat je kunt doen? Je legt daarmee je veiligheid in handen van iemand anders; iemand die misschien in de trein zit of de politie die bij het volgende station nog moet instappen. Terwijl – Wat is je missie? Wat is je doel? Bij aanranding wil je dat de aanranding stopt en de aanrander geen bedreiging meer voor je is. Weggaan of de aanrander wegsturen is dan een veel logischer keuze omdat het je doel veel eerder en beter bereikt dan wachten tot iemand anders je komt helpen.

De mensen die adviseren om een telefoonnummer in je telefoon te zetten, veroorzaken daarmee niet alleen voor zichzelf een verlies. Ze geven ook een advies dat anderen niet gaat helpen. En ze bevestigen het beeld dat vrouwen hulpeloos of zwak zijn en door een ander geholpen moet worden. Dat schaadt henzelf, de anderen, en de maatschappij als geheel.

Als je EHBO leert, leer je dat je eerst jezelf in veiligheid moet brengen; jij bent immers de EHBO’er en als jij niet meer kan helpen is er ook niemand meer om het slachtoffer te helpen. Ik vraag me dus af of er echt gevallen zijn waarin zelf kiezen om verlies te lijden echt alleen maar jezelf schaadt, en niet ook gewoon de anderen om je heen. Ik weet niet goed of het vakje “hulpeloze mensen” echt wezenlijk anders is dan “stupid people”. Sterker nog: ik ben bang dat het “hulpeloos” de poort is naar “stupid”.

Beneden is geen uitgang

Hollywood-ster Johnny Depp klaagde onlangs zijn ex-vrouw aan omdat ze had gezegd dat hij haar mishandelde. Miljoenen kijkers volgden de rechtszaak, en het verraste veel mensen dat er veel vrouwen zijn die zelf slachtoffer zijn geweest, maar hier de kant van Depp kozen. Dr Bedera, die onderzoek doet naar hoe onze sociale structuren seksueel geweld makkelijker maken, beschrijft dat veel conservatieve vrouwen die slachtoffer zijn geweest, hun empathie voor andere slachtoffers opgeven. Zij sluiten zich aan bij patriarchale mannen, omdat ze zo het gevoel krijgen dat ze nog enigszins macht hebben, vooral over andere vrouwen en vrouwen van kleur.

Dat is natuurlijk niet zo; want met het leed dat ze voor andere vrouwen veroorzaken door hen niet te geloven, geven ze ook hun vrijheid op door zich weer onderdanig te positioneren. Dus ook hier weer vraag ik me af of dit “helpless” of gewoon “stupid” is.

Een aangeboren versie van “stupid” die ik wel herken, is de zogenaamde “eerlijke wereld-hypothese”. Wij mensen geloven graag dat goede mensen goede dingen overkomen, en slechte mensen slechte dingen. Dit is een van de hoofdoorzaken van victim blaming. “Als jou iets naars overkomt, zal je dat vast wel verdiend hebben, en ik ben zelf goed, dus mij overkomt zoiets niet”. Het is een trucje van onze hersenen om ons geen zorgen te hoeven maken over dingen waar we ons liever geen zorgen over maken.

Bedera beschrijft in hetzelfde artikel dat juryleden liever sympathiseren met daders, want dat is minder pijnlijk dan denken dat je ook slachtoffer kunt worden. Ik denk dat ze daar een heel raak punt heeft. In onze Westerse samenleving is “in het reine komen” een populaire verhaalvorm: de “redemption arc”, en het kan zeer empathisch en krachtig voelen om met een dader mee te leven. Sympathiseren met de dader geeft je een gevoel van morele superioriteit, en voelt dus prettig; sympathiseren met het slachtoffer geeft je de angst dat het jou ook kan overkomen, en voelt dus onprettig.

Maar ook hier weer: hoe nobel het ook klinkt, en hoezeer het ook lijkt alsof je jezelf wegcijfert voor anderen en dus in het vakje “helpless” staat – daders ongestraft laten of pleiten voor de goedheid van “bandieten” brengt anderen en jezelf in gevaar. Als jij tegen vriendinnen zegt dat die ene nare man die je kent, “toch wel oké”, “wel aardig” of “gewoon apart” is, maak je het risico voor hen groter om slachtoffer te worden, maar tegelijkertijd maak je zelf ook je alarmsysteem kapot, waardoor je zelf ook eerder slachtoffer kan worden.

Dus hoe nobel “hulpeloos” ook klinkt: niemand wordt er beter van. Niemand wordt beter van anti-vaxxers. Niemand wordt beter van appen achter het stuur. Niemand wordt beter van net doen of die engerd in je vriendenkring gewoon een aardige jongen is. Niemand wordt beter van het sprookje dat vrouwen zwak en hulpeloos zijn. Niemand persoonlijk, maar ook de maatschappij als geheel niet.

De enige uitweg is omhoog

Nou ja – niemand? Er is natuurlijk één groep die hier wel beter van wordt, en dat zijn de bandieten. Het is in hun belang om mensen richting hulpeloosheid en vervolgens richting stupid te duwen, want dan kunnen zij makkelijker slachtoffers maken. Daarom bekijk ik alles wat mensen in die richting duwt, met een gezonde dosis wantrouwen. “Geweldloosheid” (wat uiteraard niet bestaat) wordt gemarket als iets nobels, maar speelt alleen bandieten in de kaart. Het idee dat vrouwen hulpeloos, lief en aardig zijn, klinkt nobel, maar speelt alleen bandieten in de kaart.

Ik ben het dan ook niet eens met het stuk van Cipolla dat stupid people de gevaarlijkste mensen op aarde zijn, gevaarlijker dan bandieten. Anti-vaxxers hebben immers niet spontaan zelf het idee opgevat om hun bescherming in de prullenbak te gooien. Achter de beweging zit een machtige propagandamachine. Vrouwen komen niet spontaan op het idee om hun vriendinnen niet te waarschuwen voor die ene vent. “Roddelen” en “klikken” zijn taboe gemaakt zodat toekomstige slachtoffers niet gewaarschuwd kunnen worden en vrouwen zich niet kunnen organiseren tegen machtige bandieten. Achter een heel groot deel van de stupid acties gaan bandieten schuil.

Als er geen bandieten zouden bestaan, ja dan zouden we kunnen kijken of “stupid” de grootste schade oplevert. Maar er bestaan nou eenmaal bandieten, of we dat nou leuk vinden of niet. En het is onterecht om “stupid people”, of wat voor mensen dan ook, de schuld te geven als er bandieten in het spel zijn. De verantwoordelijke voor een aanranding is de aanrander. Punt.

En de enige manier om ervoor te zorgen dat die bandieten minder slachtoffers kunnen maken, dat het minder lucratief wordt om een bandiet te zijn, is om zoveel mogelijk mensen zoveel mogelijk weg te krijgen van stupid en helpless, en naar intelligent.

Natuurlijk is Cipolla’s artikel satire. Zijn opmerking dat bandieten tenminste nog soort van waarde creëren, is natuurlijk onzin. Het kan goed zijn dat hij met dit stuk de draak steekt met de heersende economische overtuiging dat mensen altijd handelen vanuit een “intelligent egoïsme” en dat dat goed zou zijn.

Maar zoals meestal in satirische stukken laat het ons nadenken over wie nou eigenlijk profiteert van keuzes en handelingen, en of dat is zoals we het zouden willen. Daarom denk ik dat het essentieel is dat als ons gevraagd wordt om hulpeloos te worden, als we onze resources of vaardigheden of mogelijkheden moeten opgeven – voor wie dan? Wie gaat hier baat bij hebben?

Het antivax gedachtegoed is niet zomaar “ontstaan” toen de COVID-19 vaccins werden ontwikkeld; het was een bestaand, gericht systeem van christelijk extreemrechtse groeperingen; zelfs het originele anti-vax “onderzoek” dat zou aantonen dat vaccinatie autisme veroorzaakt (wat natuurlijk klinkklare onzin is, en ook nog eens beledigend) is opgezet door een anti-vax organisatie. Hen een stem op nationale televisie geven was niet “nobel”, “intelligent”, of “empathisch”, het was een overduidelijke “stupid”-actie die tweedeling in de maatschappij heeft veroorzaakt, de verspreiding van COVID-19 bevordert, en ons allemaal schade toe heeft gebracht. Het is stupid om toe te geven aan het verzoek om naïef te worden.

Als ons wordt gevraagd bewezen bandieten wéér een kans te geven, wordt ons gevraagd naïef te worden onder de dekmantel van een “nobele daad”. De bandieten die op alle mogelijke kanalen roepen dat ze “gecanceld” worden, terwijl ze nog overal gehoord worden, awards winnen, voorpagina-artikelen krijgen, enzovoorts profiteren van onze naïviteit, terwijl degenen die écht gecanceld zijn, namelijk hun slachtoffers, meestal jonge vrouwen, vaak van kleur, nooit een stem zullen krijgen en nooit meer een plek zullen vinden in het vak waarvoor ze zo hard gewerkt hebben. Het is stupid om toe te geven aan het verzoek om machtige bandieten niet ter verantwoording te roepen.

De schuldigen in alle problemen die nu onze maatschappij teisteren zijn niet de hulpelozen of de “stupid people”: het zijn de bandieten. De enige manier om hen niet in de kaart te spelen, de enige manier om de constante stroom van nieuwe slachtoffers af te snijden, is om intelligenter te worden. Hoe tragisch ook, hoe oneerlijk ook, hoe vermoeiend en onvrij en vervelend ook. De enige uitweg is omhoog.