Als ik praat over handelen in kwesties van geweld, krijg ik vaak te horen “Ja, maar er zit wel een limiet aan je eigen regie. Sommige dingen kun je niet controleren. En er is geen garantie dat je acties slagen.” Dat is volledig terecht.
Alleen zit dat volgens mij precies omgekeerd.
Als je leven op het spel staat
Even terug naar extreem gewelddadige tijden: Japan in de tijd van de grote burgeroorlogen. Over de Japanse ridders, de samurai, doen een hoop mythes de ronde. Het samuraizwaard zou het beste zwaard ooit zijn, de technieken van de samurai de beste van de hele wereld. Kortom: de samurai waren de beste krijgers ooit.
Onzin natuurlijk. Zoals een smid bij wie ik een dag in de leer was mij vertelde: ieder volk dat lang genoeg met metaal aanklooit, komt uit bij dezelfde smeedprocessen als de Japanners. De Vikingen hadden dezelfde technologie.
En dat zal ongetwijfeld ook hebben gegolden voor hoe goed ze waren in wat ze deden. Vikingen, ridders, samurai, krijgers van over de hele wereld: ze deden wat ze deden om te overleven en te winnen. En tja, als je daar 7 dagen per week 8 uur per dag aan werkt, dan wordt je wel een keer goed.
Als je het overleeft.
Want een leraar op de universiteit vertelde ons dat je tussen de 1/3de en 2/3de kans had om een zwaardgevecht in een veldslag te overleven. Dus als je als ridder of samurai er met 3 vrienden op uit trok, dan had je grote kans dat 1 of 2 van jullie niet terugkeerde, en uiteraard was de kans heel groot dat jij één van die 2 was.
Maar hier komt het verschil tussen ridders en samurai.
Ridders hielden enorme feesten. Feesten waarbij feesten van popsterren bleek zouden afsteken. Als beloning. Als compensatie. Dat kennen we allemaal: als we een rotdag hebben gehad, gaat dat pak chocoladekoekjes op. En misschien bedenk je wel van tevoren wat je jezelf kado gaat doen als je die nare vergadering van komende week doorkomt.
Een alternatief voor compensatie
De samurai deden iets anders. Zij ontdekten een filosofie die toevallig erg goed paste bij hun belevingswereld, en die filosofie hebben ze aangegrepen.
Zij begonnen met de realisatie: ik ga zeker dood. Een waarheid als een koe natuurlijk. We gaan allemaal dood.
Maar zij maakten er echt hun kerngedachte van. Ik kan vandaag doodgaan. Niet per sé omdat mijn tegenstander beter is. Ik kan uitglijden. Ik kan de aanvaller niet zien aankomen. De zon kan in mijn ogen staan. Ik kan gewoon domweg pech hebben.
Wij kennen dit als “zen”.
Nou bestaat er een groot misverstand over deze filosofie. Het misverstand is dat wij denken dat zenmeditatie alles draaglijk maakt. En dat dragen is iets passiefs: ik sta hier met een grote bak ellende op mijn schouders, en door middel van zen kun je er nog veel meer ellende bij stoppen; ik zal het allemaal dragen.
En dan weer wordt “zen” op de precies tegenovergestelde manier gebruikt. Je gaat naar de sauna en dan zeg je “zo, nu ben ik even helemaal zen.”
Allebei passief. In het eerste geval draag je alles wat anderen naar je toe smijten; in het tweede geval kun je alleen “zen” zijn onder relaxte omstandigheden.
Zen is niet stilte
En dat is niet wat de samurai hiermee voor ogen hadden.
Want als je alles accepteert, waarom dan 8 uur per dag trainen?
Net zoals literatuur uit andere landen, staat Japanse literatuur bol van mensen die nadenken over wat recht en onrecht is, en mensen die verontwaardigd zijn over onrecht.
En vervolgens iets daaraan gaan doen.
Ik ben in 1997 begonnen met de Japanse zwaardvechtmethode iaido. Het zwaard heeft voor mij zeker een betekenis, namelijk: een doel, een intentie hebben.
Het zwaard toevoegen aan zen betekent: ik hoef niet alles te accepteren. Ik ga de dingen veranderen die ik kan veranderen. Het geeft zelfs een soort “duty to act” – je kunt het zien als een reminder aan jezelf dat je iets gaat veranderen aan situaties waar je het niet mee eens bent.
Acceptatie is niet hetzelfde als niks doen
Wat heeft dit te maken met veiligheid en controle?
Nou, heel simpel: veiligheid en controle bestaan niet. Dat is waar je vanuit gaat als je zelfverdediging gaat leren. Je gaat eerst helemaal terug naar 0. De wereld om je heen is oncontroleerbaar. En dan vraag je als eerste: Wat gebeurt er als je niks doet?
Bij bijvoorbeeld systema is dat ook letterlijk het uitgangspunt. Ze kijken bij oefeningen eerst naar wat er zou gebeuren als je niks zou doen. Eerst laat je die vuist in je gezicht aankomen. Dat is het probleem. En daar gaan ze dan een oplossing voor zoeken.
Bij zelfverdediging doen we eigenlijk hetzelfde. We kijken naar wat een dader zou doen als hij helemaal zijn zin kon krijgen. Bij seksueel geweld is dat verkrachting, marteling en moord. Als dat is wat er gebeurt als je niets doet, welke oplossing kun je dan voor dat probleem zoeken?
In handelen of niet zit altijd een kosten-baten analyse. Van de wet mag je je best verdedigen als iemand je handtasje wil stelen. Toch zeggen de meeste experts: gewoon afgeven. Het is de moeite niet waard.
Bij seksueel geweld zijn we het er echter allemaal over eens: daar is het altijd beter om wel te vechten. Blauwe plekken, gekneusde ribben, gebroken vingers: het is het allemaal dubbel en dwars waard om niet de rest van je leven met de zware psychologische gevolgen van seksueel geweld te zitten.
Maar heb je een garantie dat het lukt? Kun je de situatie controleren?
Nee, natuurlijk niet.
Alleen, in dit leven is niets gegarandeerd. Als je alleen maar dingen gaat doen waarvan je een garantie hebt dat ze goed komen, kun je nooit meer iets ondernemen.
Als je altijd veilig wilt zijn, bouw je een bunker en kom je daar nooit meer uit.
Wat de filosofie van de samurai jou biedt, is een omkering van die mindset:
In plaats van:
Ik ga me verdedigen, ja maar ik weet niet of het goed afloopt
Wordt het:
Ik heb geen idee of dit goed afloopt, maar aan de huidige situatie ga ik iets veranderen.
De vergissing van veiligheid en controle
Dat veiligheid en controle niet bestaan, lijkt me duidelijk. Volgens mij kan iedereen dat rationeel wel begrijpen.
In een oneindig universum, in een wereld met 7 miljard mensen met allemaal hun eigen doelen, intenties en motieven, hoe groot is de kans dat je controle hebt?
Nul natuurlijk.
Maar dat vinden we moeilijk. Ik denk dat ons probleem hiermee bestaat uit 2 delen: 1) we zijn bang dat we het niet aankunnen om deze waarheid accepteren; 2) we begrijpen een andere, onderliggende waarheid van de wereld niet.
Over 1)
Hier heb ik vorige keer over geschreven. We zijn bang en vaak is dat terecht. Dus wat gebeurt er als je tegen angst vecht? Als je de angst ontkent? Ik denk dat de angst alleen maar groter wordt.
Als je tegen de waarheid vecht, hoe groot is de kans dat je wint?
Over 2)
Ik denk dat we in onze huidige maatschappij een fundamenteel aspect van het universum verkeerd begrijpen.
Veiligheid en controle zijn vormen van zekerheid. En zekerheid is een staat. Een stabiele, voortdurende staat.
En dat bestaat niet.
De wereld is constant in beweging. Het weer verandert constant, in één lange ononderbroken flow. De seizoenen veranderen. 7 miljard mensen zijn constant bezig de wereld te veranderen. We eten dingen, we worden ziek of juist beter, mensen om ons heen verhuizen, worden geboren of sterven.
Elk moment bestaat maar voor dat ene moment en verdwijnt in het verleden.
Als je kijkt naar de tekening van angst in mijn vorige blogpost, valt je hopelijk op dat geen van de angsten er zijn op het moment dat er iets gebeurt. Er is altijd angst vóór dat iets gebeurt of ná dat iets gebeurt. In het moment is er alleen het moment. En eigenlijk is er altijd alleen maar het moment.
Maar wij bouwen een wereld alsof dat niet zo is. We bouwen huizen en andere gebouwen alsof ze altijd zullen staan. We bouwen banen waar je elke dag hetzelfde doet.
We bouwen “verzekeringen” en elke keer dat de wereld ons verrast zeggen we verontwaardigd “Hoe heeft dit kunnen gebeuren? Wie kunnen we hier de schuld van geven?”
Nogmaals: als je tegen de waarheid vecht, hoe groot is de kans dat je wint?
En meer dan dat: ga je daar gelukkig van worden? Hoe harder je iets wilt dat je nooit zult krijgen – wat denk je dat dat met je geluk doet?
Blogger Wait But Why heeft een formule voor geluk gemaakt:
GELUK = DE WERKELIJKHEID – VERWACHTINGEN
Wat doet het me je geluk als je verwachtingen constant in gevecht zijn met de werkelijkheid?
Ik denk dat we onszelf onderschatten. We denken dat we deze werkelijkheid niet aankunnen. Dat we gek worden als we accepteren dat we bang zijn. Dat we gek worden als we accepteren dat de wereld constant verandert en veiligheid en controle niet bestaan.
En ik denk dus dat het precies omgekeerd is. Wij zijn onderdeel van deze wereld. Wij horen hier thuis, in dit constant veranderende, onzekere universum. We zijn hier geboren en opgegroeid. Ik denk dat het juist onze ontkenning van de waarheid is, die ons gek maakt. Ik denk dat we gek worden omdat we constant maar op zoek zijn naar zekerheid.
Ik denk dat de acceptatie die de samurai deden niet de rare instelling is. Ik denk dat onze “alles moet zo blijven” instelling de rare van de twee is.
De beloning van zen
Ik denk dus ook dat de acceptatie van een onzeker universum ons gelukkiger maakt. Ik merk bij mezelf altijd dat ik rustiger word als ik dingen accepteer. Als ik ophoud me te verzetten tegen de werkelijkheid.
Wat dus nadrukkelijk niet betekent dat ik de situatie accepteer zoals hij is. Ik accepteer alleen dat hij nu zo is zoals hij is. Dát is mijn startpunt. En dan ga ik handelen.
Wat dat voor mij met zich meebrengt, is dat ik dingen ga zien zoals ze zijn. En dat ik dus ook de schoonheid van de wereld ervaar. Niet zoals ik hoop dat hij voor eeuwig zal zijn. Maar zoals hij nu is, in dit moment.
Voor mij betekent dat, dat ik geen beloning achteraf hoef. Ik heb geen compensatie nodig voor de onzekerheid van het bestaan. De beloning krijg ik vooraf, in het nu.