Mensen die al een aanval hebben meegemaakt, weten natuurlijk wat er écht nodig is om je te verdedigen. Mensen die zoiets nog niet hebben meegemaakt, zijn vaak teveel gefocust op het fysieke. Ze kennen geweld alleen van films en series. Vaak vinden ze de mentale aspecten van zelfverdediging moeilijk te verenigen met het beeld dat ze hebben van wat geweld is.

Ik denk dat wij allemaal nog heel veel kunnen leren van slachtoffers, en daarom wil ik graag vertellen over een aantal ervaringen die ik met hen had. Want als wij hén beter gaan begrijpen, kunnen we beter van ze leren.

“Trucjes van de geest”

De verwondingen van verkrachting, seksueel misbruik en huiselijk geweld zijn vooral verwondingen van de geest. 80% van de slachtoffers van seksueel geweld hebben zelfs geen overige verwondingen.

Onlangs mocht ik een workshop geven op de Dag van het Misbruikte Kind, georganiseerd door stichting Revief. Op deze dag gaf Therèse Evers, voormalig zedenrechercheur en slachtoffer van seksueel misbruik, een lezing over haar boek De Som der Delen. Een ongelooflijk belangrijk onderwerp in haar lezing was de rol van schuld en schaamte bij slachtoffers van seksueel misbruik.

Wacht even – schuld en schaamte bij slachtoffers?

Dit is een van de moeilijkste aspecten voor buitenstaanders om te begrijpen. Waarom ben je niet gewoon boos op de dader? Waarom zou je je schuldig voelen of je schamen?

En toch is dit vaak de eerste reactie. Het eerste wat slachtoffers van seksueel geweld vaak zeggen is “Mijn vader vermoordt me“.

Evers vertelt dat dit “trucjes van de geest” zijn. Want de menselijke geest gelooft graag dat we controle hebben. En als je schuldig bent aan je eigen verkrachting of misbruik, betekent dat dat je controle had.

Uiteraard is dit onzin. Het is niet jouw schuld. Je had geen controle. Maar je geest houdt aan dat idee vast, omdat je geest bang is dat je helemaal uit elkaar valt als je je realiseert dat je helemaal geen controle hebt.

De wond van het schuldgevoel

Het is mooi dat onze geest kennelijk zo’n verdedigingsmechanisme heeft. Ik denk (maar dit is mijn persoonlijke idee) dat het feit dat je geen controle hebt, dat iemand jou verkracht heeft en dat je daar niks tegen kon doen, het ergste aspect van verkrachting is. Dat dit de oorzaak is van trauma (PTSS). Het is immers bekend dat als je alleen al terug vecht, ook al win je niet, de kans dat je PTSS oploopt met 50% afneemt.

Op zich een nuttig mechanisme dus. Het enige probleem is dat deze schuld en schaamte zo’n enorme wond in je geest veroorzaken, dat ik er meerdere keren versteld van stond over hoe erg dit probleem is.

Ik heb met een aantal slachtoffers van seksueel misbruik gesproken, en gezien hoe dit schuldgevoel eigenlijk de totale eigenwaarde van het slachtoffer vernietigt. Een prachtige workshop waar iedereen aan mee mocht doen was de workshop Love Letter to Yourself, waarbij je een brief met allemaal positieve woorden over jezelf aan jezelf mocht schrijven. Ik schrok ervan dat een aantal mensen niet één positief woord over zichzelf op papier wilden zetten.

Maar – maar – maar – wilden zetten?

Ja, ik heb zelfs nog hints gegeven, maar er was letterlijk niet één positief woord waarvan zij bereid waren het over zichzelf te zeggen. Ze waren het gewoon met me oneens dat die woorden ook op hen van toepassing zijn. Dat is wat schuld en schaamte met je doen.

En dat is voor een buitenstaander moeilijk voor te stellen. Ik raak er steeds meer van overtuigd dat onze waarde als mens of als levend wezen is dát je kwetsbaar bent. Dát je beschadigd kunt worden.

Ik, als buitenstaander, zou zeggen: juist het feit dat iemand je die verschrikkelijke misdaad heeft geflikt, betekent toch hoe mooi je bent, hoe sterk, hoe dapper, hoe waardevol, hoe…

Voor jezelf zorgen

Een ander voorbeeld: op een gegeven moment mochten we een kaarsje aansteken voor onszelf, voor degene die we als kind waren. Na lange tijd stonden één of twee mensen op. Een aantal mensen vroeg steun om naar de kaars toe te lopen. Uiteindelijk stonden er wel een boel kaarsjes, maar lang niet zoveel als er mensen aanwezig waren.

Toen werd gezegd dat je ook een kaarsje voor een ander mocht aansteken. Onmiddellijk stonden er een paar mensen op, liepen zonder aarzelen op de kaars af, en begonnen heel gewoon kaarsjes voor anderen aan te steken.

En dan denk ik: Waarom verdient die ander het wel om een kaarsje te krijgen, en jij niet?

Zelfverdediging, helen, vrijheid, veiligheid en levensgeluk kiezen, betekent voor jezelf kiezen. Voor jezelf zorgen. Dat lijkt een logische eerste stap, maar voor slachtoffers van seksueel geweld is dit een enorme, bijna onmogelijke opgave.

Zij ervaren zichzelf niet als goed.

En je kunt niet voor jezelf kiezen, voor jezelf opkomen, willen helen en lief voor jezelf willen zijn als je jezelf niet als goed ervaart.

Ik heb geleerd dat ik dus veel concreter moet zijn als ik adviseer dat iemand voor zichzelf moet zorgen. Ik moet erbij zeggen waarom. Ik moet zeggen dat jij de moeite waard bent, want voor een slachtoffer van seksueel geweld is dat nieuws.

Ik moet erbij zeggen dat jij nee mag zeggen, en dat “nee” zeggen jou nog mooier en waardevoller maakt, want voor een slachtoffer van seksueel geweld is dat onlogisch. En ik moet concreet zeggen wát het is dat jij bereikt hebt, dát je dat mag vieren, en hoe je het mag vieren.

Ik heb veel geleerd deze dag.

Helen: weer heel worden

In dit blog had ik het tot nu toe over “slachtoffers”. Zelf gebruikte ik liever het woord “overlevenden” omdat ik dacht dat dat meer “empowering” is, meer respect laat zien voor de kracht en de vrijheid van de ander. Maar Mariska van Samen helen vertelde me dat dat eigenlijk te veel verwachtingen stelt. Dat je eerst de erkenning nodig hebt dat je inderdaad slachtoffer bent, zodat erkend wordt dat iemand jou iets verschrikkelijks heeft aangedaan en dat hij dat nooit had mogen doen.

Ja, dat snap ik nu. Je moet eerst je slachtofferschap kunnen, mogen claimen. Eerst moet duidelijk zijn en erkend worden dat jou onrecht is aangedaan.

Toen moest ik denken aan de “verwerkingscurve” die ik geleerd heb tijdens mijn opleiding tot vertrouwenspersoon bij Hubert Consult. Daar werden stadia van rouwverwerking gebruikt om uit te leggen door welke stadia iemand gaat die is gepest op het werk:

Gek genoeg, als je iets naars overkomt, ga je eerst op een hoger niveau functioneren. Het voorbeeld dat werd aangehaald was iemands wiens echtgenoot overlijdt: die persoon gaat de begrafenis regelen, vrienden en familie inlichten, en doet dat allemaal bijna effectiever dan normaal. Je ziet dus dat de curve eerst omhoog gaat.

Misschien is dat bij slachtoffers van seksueel geweld wel de extreme zelfopoffering en extreme dienstbaarheid die ze voor anderen aan de dag leggen. Of de manieren die ze vinden om in hun verschrikkelijke situatie te overleven.

Dan ergens komt het moment van instorten. Ineens realiseer je je wat jou is aangedaan. Vanaf dat moment gaat het bergafwaarts.

Maar ergens kún je de bodem bereiken. En vanaf dat moment wordt het beter. De vraag is natuurlijk: hoeveel beter? Wordt het weer net zo goed als vroeger?

Zo’n zelfde curve heb je voor fysieke training. En daar merk je dat je, mits je op het juiste moment weer gaat trainen (vooral niet te vroeg), je inderdaad op een hoger niveau uitkomt. Je wordt sterker, je spieren groeien, je wint meer controle.

Is dat ook mogelijk na een traumatische ervaring als seksueel geweld? Een van de wensen die de lotgenoten tijdens de Dag van het Misbruikte Kind uitten, was dat iemand ze zou zeggen: “Alles komt goed”. En dan vraag ik me af, kan dat?

Raak je dit ooit kwijt? Wordt het ooit zoals het was voor je misbruikt werd? Het klinkt hard, maar ik denk het niet. Ik denk dat je dan hoopt op iets dat je steeds weer zal teleurstellen. Maar ik denk wel dat er iets anders kan gebeuren.

Helen begint met acceptatie. Als eerste, met acceptatie dat iemand dit jou heeft aangedaan, en dat dat oneerlijk is en nooit had gemogen. Dat het niet meer weggaat. Tijdens mijn training tot vertrouwenspersoon werd het zo benoemd: “Dat het een onderdeel is van je verhaal. Van je geschiedenis.”

En dat houdt in dat je je slachtofferschap kunt incorporeren in je geschiedenis. Dat je je slachtofferschap mag claimen, want daarmee creëer je de basis om voor jezelf te zorgen. Als je van jezelf mag erkennen dat je slachtoffer bent, zit daar ook iets in van voor jezelf kiezen. Als je kunt claimen en accepteren dat jou onrecht is aangedaan, is dat ook een vorm van “jezelf als goed ervaren”.

Daarom heb ik toch de pijl naar boven getekend. Ik denk dat je er beter, groter, sterker, meer jezelf en mooier uit kunt komen dan voor de aanval. Hoe dat eruit ziet, kan ik je niet vertellen. Maar ik vond wel het woord dat we leerden, “heroriënteren” erg mooi. Anders naar dingen kijken. Anders naar het leven kijken. Je leven anders beleven. Ik heb gezien waar mensen met een trauma toe in staat zijn. En daar heb ik heel veel respect voor.

Leren van slachtoffers

De belangrijkste les die we kunnen leren van slachtoffers is dat de “trucjes van de geest” het verschil kunnen maken tussen leven of dood. Dat we moeten weten wat onze geest met ons doet en waarom, zodat we daar mee kunnen omgaan op het moment dat we in een crisis terecht komen.

Want vergis je niet: voor en tijdens de aanval zijn er net zoveel trucjes die onze geest met ons uithaalt. En die kunnen het verschil maken tussen veiligheid en trauma.

Ten tweede denk ik dat de basis van “jezelf als goed ervaren” ongelooflijk belangrijk is. Dit beschermt je niet alleen tegen de bekende valkuilen: jezelf te dienstbaar opstellen, over je eigen grenzen heengaan, alleen maar voor de ander werken, moeten voldoen aan allerlei ideaalbeelden. Het maakt je ook veerkrachtiger op het moment dat je wel door een crisis gaat. Je hebt iets om op terug te vallen.

End at is verdraaid moeilijk. Bij een lezing over trauma aan de Universiteit van Amsterdam, leerde ik dat er allerlei technieken worden verzonnen om trauma te helen: pillen, experimenten met het hormoon oxytocine… Maar wat het beste werkt, is gewoon, mensen om je heen. Een sociaal vangnet. Contact. En juist dat is natuurlijk ongelooflijk moeilijk voor slachtoffers van seksueel geweld.

Dus, ten derde, denk ik dat het ons leert hoe zwaar slachtoffers het hebben. Dat ze niet “gewoon verder kunnen”. Dat ze vaak slecht voor zichzelf zorgen of verkeerde keuzes maken, en dat ze daarin niets te kiezen hebben. Dat ze gijzelaars van hun mentale verwondingen zijn, en dat de enige manier waarop we ze kunnen helpen, bestaat uit nog zachter voor ze zijn. En nog respectvoller.

De slachtoffers die ik heb mogen ontmoeten, zijn zonder meer de dapperste mensen die er bestaan.